17/10/2017: Απάντηση του ΕΣΠ επί ερωτημάτων που τέθηκαν από αλλοδαπή δημόσια αρχή επί των πραγματικών συνθηκών για δικαιούχους διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων των αναπήρων, ως προς την πρόσβαση σε βασικά κοινωνικά δικαιώματα.
Θέμα: Η απόλαυση των δικαιωμάτων των δικαιούχων διεθνούς προστασίας, ήτοι αυτών που τους έχει αποδοθεί το καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με την Σύμβαση της Γενεύης 1951, ή/και το καθεστώς επικουρικής προστασίας, στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία.
Βάσει των άρθρων 29 και 30 του Π.Δ. 141/2013[1], τυπικά, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας απολαμβάνουν ίσης μεταχείρισης με τους Έλληνες πολίτες και παρέχεται σε αυτούς η αναγκαία συνδρομή σε θέματα κοινωνικής αρωγής με τους όρους που ισχύουν για τους Έλληνες πολίτες. Ωστόσο, εν τοις πράγμασι δεν έχουν όλοι πρόσβαση στα οικονομικά και κοινωνικά τους δικαιώματα και στα επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας. Αυτό που έχει παρατηρηθεί στην πράξη είναι είτε η δυσχερής πρόσβαση στα δικαιώματα αυτά (γραφειοκρατία και κατά βάση καμία πρόβλεψη για την αδυναμία των προσφύγων να προσκομίσουν ορισμένα έγγραφα, π.χ. οικογενειακής κατάστασης, πιστοποιητικά γέννησης, πτυχία κτλ.) είτε ορισμένες φορές η άρνηση των δημοσίων λειτουργών να τους παράσχουν τα προβλεπόμενα επιδόματα, καταλήγοντας σε παραβίαση της Ελληνικής ή Ευρωπαϊκής νομοθεσίας και της αρχής της ίσης μεταχείρισης (Νόμος 3304/2005).
1) Αναφορικά με το κατά πόσο οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας, ήτοι αυτοί που τους έχει αποδοθεί το καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με την Σύμβαση της Γενεύης 1951, ή/και το καθεστώς επικουρικής προστασίας στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία, έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης, λεκτέα τυγχάνουν τα ακόλουθα:
Όλοι οι Έλληνες πολίτες έχουν δικαίωμα σε δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Όσοι διαμένουν νόμιμα στην Ελλάδα δικαιούνται την ίδια πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη με τους Έλληνες πολίτες. Η πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη του Εθνικού Συστήματος Υγείας παρέχεται μέσω της ασφαλιστικής κάλυψης η οποία αποδίδεται βάσει του εκάστοτε εργασιακού καθεστώτος, εκτός εάν κάποιος εμπίπτει σε μία από τις ομάδες που προσδιορίζονται ρητά στον Ν. 4368/2016.
Ο νόμος 4368/2016[2] ο οποίος ακολουθήθηκε από την Κ.Υ.Α. υπ’ αριθμόν A3(γ)/ΓΠ/οικ.25132/2016 τις 4 Απριλίου 2016[3], έκανε δυνατή την πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας σε ανασφάλιστους και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, ελαχιστοποιώντας παράλληλα τις γραφειοκρατικές διαδικασίες. Σύμφωνα με το άρθρο 33 του Ν. 4368/2016, οι ανασφάλιστοι και οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες έχουν πλήρη και ελεύθερη πρόσβαση σε δομές δημόσιας υγείας, σε ιατρικές υπηρεσίες και σε υπηρεσίες νοσηλείας. Οι αιτούντες άσυλο και οι πρόσφυγες θεωρούνται ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και κατά συνέπεια, έχουν δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, όπως ακριβώς οι άποροι Έλληνες πολίτες, βάσει του άρθρου 33 παρ.2 του Ν. 4368/2016.
Ωστόσο, για την πρόσβαση στην δωρεάν υγειονομική περίθαλψη, ο δικαιούχος θα πρέπει να κατέχει Αριθμό Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης (AMKA)[4], δυνάμει του άρθρου 33 παρ. 3 του Ν. 4368/2016
(“
Για την παροχή των υπηρεσιών της παρούσας ρύθμισης προς τους δικαιούχους απαιτείται η κατοχή από αυτούς Αριθμού Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης (ΑΜΚΑ), με εξαίρεση τις κατηγορίες της περίπτωσης β΄ της παραγράφου 2 του παρόντος άρθρου, για τους οποίους ο τρόπος διασφάλισης της πρόσβασης στις δημόσιες δομές υγείας καθορίζεται με την κοινή υπουργική απόφαση της παραγράφου 5 του παρόντος άρθρου.
”
). Η χορήγηση του ΑΜΚΑ γίνεται από τα ΚΕΠ [
Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών
], τα οποία επιβλέπονται ως προς αυτό από τη Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Ασφάλισης[5]. Εντούτοις, στην πράξη οι αιτούντες την χορήγηση ΑΜΚΑ αντιμετωπίζουν συχνά προβλήματα από τις Διοικήσεις των ΚΕΠ, οι οποίες δεν τους χορηγούν αριθμούς ΑΜΚΑ παρά το γεγονός ότι εκείνοι πληρούν τις νόμιμες προϋποθέσεις. Η άρνησή τους αυτή συνοδεύεται από διάφορες αιτιολογίες – οι περισσότερες ατυχείς – οι οποίες στην πράξη σηματοδοτούν την άρνηση της Διοίκησης να εφαρμόσει την ισχύουσα νομοθεσία[6].
Στις περιπτώσεις που οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας δεν κατέχουν ΑΜΚΑ, για την πρόσβαση στο Εθνικό Σύστημα Υγείας θα πρέπει να εκδώσουν την Κάρτα Υγειονομικής Περίθαλψης Αλλοδαπού (Κ.Υ.Π.Α), όπως ορίζεται από την προαναφερθείσα Κ.Υ.Α. Εντούτοις, δεν έχει εκκινήσει ακόμα η διαδικασία έκδοσης της Κ.Υ.Π.Α, και παρά την από 31/05/2016 Εγκύκλιο του Υπουργείου Υγείας (A3γ/Γ.Π.οικ.39364)[7], οι εν δυνάμει δικαιούχοι της Κ.Υ.Π.Α. αντιμετωπίζουν συνεχώς προβλήματα κατά την πρόσβαση τους στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας.
Επιπρόσθετα, παρατηρείται παντελής έλλειψη μεταφραστών ή/και πολιτισμικών διαμεσολαβητών στα Δημόσια ή Ιδιωτικά Νοσοκομεία και Κέντρα Υγείας, γεγονός που καθιστά την πρόσβαση από δύσκολη έως αδύνατη για εκείνους που δεν μιλούν την Αγγλική ή Ελληνική γλώσσα.
Συμπερασματικά, επί της αρχής, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία, έχουν δωρεάν πρόσβαση σε νοσοκομεία και ιατρική περίθαλψη. Ωστόσο, δεδομένου ότι η Ελλάδα αντιμετωπίζει μία άνευ προηγουμένου αύξηση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών στην επικράτειά της, η ικανότητα του Εθνικού Συστήματος Υγείας να παράσχει επαρκή ιατρική περίθαλψη στους πρόσφυγες βρίσκεται σε οριακό σημείο. Κατά συνέπεια, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν ανυπέρβλητες δυσκολίες στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν πρόσβαση στην στοιχειώδη υγειονομική περίθαλψη.
(2) Αναφορικά με το κατά πόσο οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας, ήτοι αυτοί που τους έχει αποδοθεί το καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με την Σύμβαση της Γενεύης 1951, ή/και το καθεστώς επικουρικής προστασίας στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία, έχουν πρόσβαση σε δωρεάν στέγαση, εκπαίδευση και κοινωνική πρόνοια, λεκτέα τυγχάνουν τα ακόλουθα:
(2.1) De jure, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας έχουν δικαίωμα στη στέγαση βάσει των όρων και των περιορισμών που ισχύουν για υπηκόους τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στη χώρα, σύμφωνα με το άρθρο 33 του Π.Δ. 141/2013[8] (Άρθ. 32 της Οδηγίας 2011/95/ΕΕ). De facto, δεν διατίθενται δωρεάν δομές στέγασης στους δικαιούχους διεθνούς προστασίας, ακόμη και για άτομα που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, δεν παρέχονται επιδοτήσεις ενοικίων, δάνεια ή άλλες μορφές οικονομικής στήριξης για τη διασφάλιση στέγασης. Στα περιορισμένα καταλύματα που προορίζονται για άστεγους στην Ελλάδα, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας δεν γίνονται εύκολα δεκτοί. Όσοι έχουν ανάγκη από κατάλυμα και δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να μισθώσουν μία στέγη, μένουν άστεγοι ή καταλύουν σε εγκαταλελειμμένα σπίτια και ξενοδοχεία (καταλήψεις) ή μένουν σε ακατάλληλα και υπερπληθή διαμερίσματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις υπενοικιάζονται, συχνά χωρίς πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα, τουαλέτες ή τρεχούμενο νερό. Ορισμένοι καταλήγουν να μένουν στο δρόμο, άλλοι βρίσκονται συνεχώς υπό την απειλή έξωσης. Δεν τους παρέχεται καμία εναλλακτική και καμία προοπτική για το μέλλον. Πολλοί επιζούν αποκλειστικά χάρη στη βοήθεια και τη στήριξη των άλλων[9].
Επιπρόσθετα, έχει παρατηρηθεί στην πράξη ότι οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας που διέμεναν προσωρινά σε δομές φιλοξενίας υπό την αιγίδα και επίβλεψη της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες όσο ήταν αιτούντες άσυλο, εξακολουθούν να μένουν ανεπίσημα στις δομές αυτές και μετά την αναγνώρισή τους ως δικαιούχων διεθνούς προστασίας για μία σύντομη χρονική περίοδο, που φτάνει κατά μέγιστο τους έξι μήνες[10]. Επιπρόσθετα, δεν υπάρχει πρόβλεψη για κάλυψη του κόστους διαβίωσης των δικαιούχων διεθνούς προστασίας. Σύμφωνα με επίσημο έντυπο πληροφοριών που βρίσκεται αναρτημένο στην επίσημη ιστοσελίδα της Υπηρεσίας Ασύλου, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας πληροφορούνται ότι το κράτος δεν μπορεί να τους προσφέρει στέγη, ούτε μπορεί να εγγυηθεί την παροχή κοινωνικών επιδομάτων ή την πρόσβασή τους στην αγορά εργασίας.[11] Εν ολίγοις, δεν υπάρχουν καταλύματα αποκλειστικά για αναγνωρισμένους δικαιούχους διεθνούς προστασίας, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της διαδικασίας ένταξής τους.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας θα πρέπει να διαθέτουν μόνιμη και νόμιμη διαμονή στη χώρα προκειμένου να απολαμβάνουν σχεδόν όλα τα κοινωνικά τους δικαιώματα στην Ελλάδα, π.χ. για να λάβουν Αριθμό Φορολογικού Μητρώου (ΑΦΜ)[12], Αριθμό Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης (ΑΜΚΑ) και για την εγγραφή των άνεργων ατόμων στον Οργανισμό Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ). Βάσει των εγκύκλιων που ρυθμίζουν τα προαναφερθέντα, η κατοικία του δικαιούχου διεθνούς προστασίας πρέπει να αποδεικνύεται με έγγραφα όπως: (α) για ιδιοκατοίκηση, θα πρέπει να προσκομιστούν τίτλοι ιδιοκτησίας και λογαριασμοί ΔΕΚΟ, (β) για μίσθωση, απαιτείται η προσκόμιση αντιγράφου της ηλεκτρονικής σύμβασης μίσθωσης και λογαριασμοί ΔΕΚΟ, (γ) για δωρεάν παραχώρηση, απαιτείται η προσκόμιση της δήλωσης παραχώρησης και λογαριασμοί ΔΕΚΟ.
(2.2) Επιπροσθέτως, δεν παρέχονται από το Δημόσιο δωρεάν μαθήματα Ελληνικής γλώσσας. Το μόνο πρόγραμμα εκμάθησης ελληνικών ως δεύτερης γλώσσας πραγματοποιείται από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και τα δίδακτρα κυμαίνονται από 500 έως 670 ευρώ ανά ακαδημαϊκό έτος.[13]
Βάσει του άρθρου 28 παρ.1 του ΠΔ 141/2013 (βλέπε επίσης το Άρθρο 27 παρ.1 της Οδηγίας 2011/95/EU)[14], οι ανήλικοι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας έχουν το ίδιο δικαίωμα πρόσβασης στην εκπαίδευση με τους Έλληνες πολίτες. Αντιθέτως, σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 28 (Άρθρο 27 παρ.2 της Οδηγίας 2011/95/ΕΕ), οι ενήλικες δικαιούχοι δικαιούνται επίσης πρόσβαση στο εκπαιδευτικό σύστημα όπως και σε προγράμματα επιμόρφωσης υπό τις ίδιες προϋποθέσεις με υπηκόους τρίτων χωρών που διαμένουν στην Ελλάδα. Την παρούσα χρονική περίοδο, μαθήματα Ελληνικής γλώσσας παρέχονται από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, ωστόσο αναγνωρισμένα πιστοποιητικά γλωσσομάθειας της Ελληνικής εκδίδονται μόνο από το προαναφερθέν πρόγραμμα του ΕΚΠΑ.
Στην προσπάθεια να ενισχυθεί η πρόσβαση στην εκπαίδευση των ανήλικων προσφύγων, το Υπουργείο Παιδείας υιοθέτησε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για ανήλικα προσφυγόπουλα. Το βασικό νέο νομικό πλαίσιο ρυθμίζει την εγγραφή στα σχολεία με την εγκύκλιο 108457/Δ204/07/2016 “Ρυθμίσεις Ζωνών Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ΖΕΠ)” και “Δομές Υποδοχής για την Εκπαίδευση των Προσφύγων (Δ.Y.Ε.Π.)” της Υ.Α. αρ. 131024/Δ1 της 08.08.2016)[15] και επιπρόσθετα τις Κ.Υ.Α. για τις ΔΥΕΠ 152360/ΓΔ4/2016 – (ΦΕΚ 3049/Β/23.09.2016) και 180647/ΓΔ4/2016 (ΦΕΚ 3502/Β/31.10.2016). Παρ’ όλα αυτά, η πρόσβαση στην εκπαίδευση δεν είναι εγγυημένη για όλους τους ανήλικους δικαιούχους διεθνούς προστασίας. Οι τάξεις αυτές είναι περιορισμένες, δημιουργήθηκαν μόνο για παιδιά ηλικίας 6 έως 15 ετών και δεν επαρκούν για να διασφαλίσουν την ένταξη των παιδιών, εφόσον οι ΔΥΕΠ λειτουργούν ως χωριστά προπαρασκευαστικά τμήματα, χωρίς σύνδεση με το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα. Επίσης, σε αυτές δεν έχουν πρόσβαση παιδιά άνω των 15 ετών. Η κατάσταση είναι ακόμα πιο δύσκολη στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, καθώς τα υφιστάμενα διαπολιτισμικά σχολεία δεν επαρκούν και δεν υπάρχει πρόβλεψη για “Ρυθμίσεις Ζωνών Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ΖΕΠ).
Το κυβερνητικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για ανήλικους πρόσφυγες επικρίθηκε κυρίως για την έλλειψη μεθόδων ένταξης, για τον διαχωρισμό των ανήλικων προσφύγων από τους υπόλοιπους μαθητές και για την ανεπαρκή κατάρτιση και εμπειρία των εκπαιδευτικών που εργάζονται σ’ αυτό[16]. Οι επιπλέον καθηγητές που προσελήφθησαν για τα ειδικά τμήματα υποδοχής τα απογεύματα προήλθαν από τον κατάλογο αναπληρωτών καθηγητών που δεν είχαν εκπαιδευτεί στην διαπολιτισμική διδασκαλία ή στη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας. Ταυτόχρονα, τα 13 υφιστάμενα διαπολιτισμικά σχολεία σε όλη τη χώρα δεν έχουν τη δυνατότητα να δεχθούν περισσότερους μαθητές. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι ανήλικοι πρόσφυγες ως μαθητές έχουν διαφορετικό εκπαιδευτικό υπόβαθρο και ανάγκες, όπως και τις αυξανόμενες εντάσεις στα δημόσια σχολεία σε ορισμένες τοπικές κοινότητες που αντιτάσσονται στην φοίτηση των μαθητών προσφύγων, στην πράξη δεν υφίσταται συστηματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
(2.3) Βάσει του άρθρου 30 του ΠΔ 141/2013 (Άρθρο 29 της Οδηγίας 2011/95/ΕΕ, παρ. 1 & 256), πρέπει να διασφαλίζεται ότι οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας θα λαμβάνουν την απαραίτητη κοινωνική υποστήριξη που προβλέπεται για τους Έλληνες πολίτες[17]. Εντούτοις, τα μέτρα λιτότητας είχαν άμεσο αντίκτυπο στη συρρίκνωση του κράτους κοινωνικής πρόνοιας στην Ελλάδα.
Η συρρίκνωση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τα οικογενειακά επιδόματα να παρέχονται σε οικογένειες που μπορούν να αποδείξουν 10 έτη μόνιμης και συνεχούς παραμονής στην Ελλάδα. Κατά συνέπεια, η πλειοψηφία των δικαιούχων διεθνούς προστασίας εξαιρούνται από αυτό το επίδομα. Επίδομα σε μονογονεϊκή οικογένεια παρέχεται σε όσους μπορούν να προσκομίσουν σχετικές αποδείξεις αναφορικά με την οικογενειακή τους κατάσταση (διαζευκτήριο, πιστοποιητικό θανάτου, πιστοποιητικά γέννησης κτλ.). Χωρίς τη δυνατότητα πρόσβασης σε καμία δημόσια αρχή της χώρας καταγωγής τους και χωρίς πρόβλεψη στη νομοθεσία ή στην πράξη από την Ελληνική Πολιτεία, πολλοί δικαιούχοι διεθνούς προστασίας εξαιρούνται από τη χορήγηση επιδομάτων διότι δεν μπορούν να προσκομίσουν τα απαραίτητα έγγραφα. Το ενιαίο επίδομα στήριξης τέκνων που εισήχθη με το άρθρο 1, παρ. IA, υποπαρ. IA.2 του Νόμου 4093/2012 όπως τροποποιήθηκε από το Άρθρο 6 του Νόμου 4472/2017, αντικατέστησε τα υφιστάμενα οικογενειακά επιδόματα[18] .
Συν τοις άλλοις, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας εξαιρούνται δια νόμου από το κοινωνικό επίδομα σε φοιτητές, το οποίο ανέρχεται σε € 1,000 ετησίως. Βάσει του άρθρου 10 του Ν. 3220/2004, το εν λόγω επίδομα παρέχεται μόνο σε Έλληνες πολίτες και πολίτες των χωρών της ΕΕ[19].
Οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας με αναπηρία αντιμετωπίζουν επίσης μεγάλες δυσκολίες στην προσπάθειά τους να λάβουν το επίδομα βαριάς αναπηρίας. Πρώτα θα πρέπει να εξεταστούν από το Κέντρο Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ) για να εκτιμηθεί εάν η αναπηρία τους υπερβαίνει σε ποσοστό 67%, ώστε να μπορούν να λάβουν το Επίδομα Βαριάς Αναπηρίας[20]. Ακόμα κι έτσι, όμως, σημειώνονται συχνά σημαντικές καθυστερήσεις στη διαδικασία έκδοσης απόφασης και παροχής του επιδόματος.
Γενικότερα, στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας, από το Φεβρουάριο του 2017 παρέχεται το Κοινωνικό Επίδομα Αλληλεγγύης – K.E.A, ένα νέο επίδομα πρόνοιας που θεσπίστηκε με το Ν. 4389/2016[21]. Αυτό το επίδομα που ανέρχεται στα €200 μηνιαίως για κάθε νοικοκυριό, προσαυξημένο κατά €100 μηνιαίως για κάθε επιπρόσθετο ενήλικα του νοικοκυριού και €50 μηνιαίως για κάθε επιπρόσθετο ανήλικο μέλος του νοικοκυριού, σχεδιάστηκε για την αντιμετώπιση της παρούσας ανθρωπιστικής κρίσης και για την προσωρινή στήριξη ανθρώπων που ζουν κάτω από τα όρια της φτώχιας, συμπεριλαμβανομένων των δικαιούχων διεθνούς προστασίας. Η παροχή του επιδόματος στηρίζεται στα ακόλουθα κριτήρια: οικογενειακή κατάσταση και αριθμός μελών οικογενείας, εισόδημα και περιουσιακά στοιχεία του αιτούντος. Επιπλέον, το Κ.Ε.Α. ως ένα πρόγραμμα αλληλεγγύης συνδέεται και με συμπληρωματικές υπηρεσίες, όπως η πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες και κοινωνικά τιμολόγια ηλεκτρικής ενέργειας και ύδρευσης.
Ωστόσο, η πλήρωση των προϋποθέσεων από τους δικαιούχους διεθνούς προστασίας καθίσταται δυσχερής. Προκειμένου να λάβει αυτό το επίδομα, κάθε μέλος της οικογένειας θα πρέπει να διαθέτει ΑΦΜ, AMKA, και τραπεζικό λογαριασμό. Επίσης, κάθε οικογένεια θα πρέπει να κατοικεί νόμιμα και μόνιμα στην Ελλάδα, ενώ απαιτούνται τα ακόλουθα έγγραφα για να αποδείξουν τη διαμονή τους: (α) για ιδιοκατοίκηση, θα πρέπει να προσκομιστούν τίτλοι ιδιοκτησίας και λογαριασμοί ΔΕΚΟ, (β) για μίσθωση, απαιτείται η προσκόμιση αντιγράφου της ηλεκτρονικής σύμβασης μίσθωσης και λογαριασμοί ΔΕΚΟ, (γ) για δωρεάν παραχώρηση, απαιτείται η προσκόμιση της δήλωσης παραχώρησης και λογαριασμοί ΔΕΚΟ. Στην περίπτωση αστέγων, οι άστεγοι αιτούντες θα πρέπει να υποβάλλουν ένα σχετικό πιστοποιητικό που θα έχει εκδοθεί από το Δήμο ή από Κέντρο Ημερήσιας Υποδοχής Αστέγων. Είναι φανερό ότι είναι σχεδόν αδύνατον για άστεγους δικαιούχους να προσκομίσουν όλα αυτά τα έγγραφα και, κατά συνέπεια, δεν μπορούν να αιτηθούν την παροχή του επιδόματος.
Δυστυχώς, με εξαίρεση το K.E.A., στην πράξη δεν υπάρχει κανένα άλλο επίδομα. Δεν υπάρχει πρόβλεψη από την πλευρά του Κράτους για την κοινωνική υποστήριξη ευάλωτων ομάδων προσφύγων, όπως είναι τα θύματα βασανιστηρίων. Η μόνη ψυχο-κοινωνική και νομική υποστήριξη που παρέχεται για την ταυτοποίηση και αποκατάσταση των θυμάτων βασανιστηρίων στην Ελλάδα παρέχεται από τρεις ΜΚΟ, το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, το Κέντρο Ημέρας Βαβέλ και τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα, ενώ η συνέχιση του προγράμματος αυτού βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση από την ύπαρξη χρηματοδότησης.
Τέλος, οι υπερήλικες δικαιούχοι διεθνούς προστασίας έχουν κατ’ αρχήν δικαίωμα στο
Επίδομα Κοινωνικής Αλληλεγγύης Ανασφάλιστων Υπερηλίκων,
δυνάμει του άρθρου 93 του Ν. 4387/2016[22]. Ωστόσο, η προϋπόθεση της μόνιμης παραμονής στην Ελλάδα για 15 έτη εξαιρεί στην πράξη από αυτό το επίδομα τους άρτι αναγνωρισθέντες ηλικιωμένους πρόσφυγες. Η περίοδος κατά την οποία ήταν αιτούντες διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα δεν υπολογίζεται, εφόσον νομικά η αίτηση για διεθνή προστασία δεν θεωρείται άδεια διαμονής.
(3) Αναφορικά με το κατά πόσο οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας, ήτοι αυτοί που τους έχει αποδοθεί το καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με την Σύμβαση της Γενεύης 1951, ή/και το καθεστώς επικουρικής προστασίας στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία, έχουν πρόσβαση σε προγράμματα ένταξης στην Ελλάδα, λεκτέα τυγχάνουν τα ακόλουθα:
Δυνάμει του Ν. 4375/2016, άρθρα 69 και 71[23], οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα έχουν πλήρη και αυτόματη πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Στην πράξη, τα ποσοστά ανεργίας είναι τόσο υψηλά (επί του παρόντος υπερβαίνουν το 23,5 %[24]), και ο ανταγωνισμός από εργατικό δυναμικό που γνωρίζει την Ελληνική γλώσσα είναι τόσο έντονος, που είναι εξαιρετικά δύσκολο ειδικά για προσφάτως αναγνωρισμένους πρόσφυγες που δεν γνωρίζουν Ελληνικά να βρουν εργασία. Επιπρόσθετα, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν κωλύματα κατά την εγγραφή τους σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, καθώς η πλειονότητα αυτών δεν μπορεί να παράσχει αποδείξεις (απολυτήρια λυκείου, διπλώματα κτλ.) του μορφωτικού τους υποβάθρου, τα οποία είναι προαπαιτούμενα για τη συμμετοχή τους.
Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 31 του Ν. 2515/1997[25], ο ΑΦΜ είναι υποχρεωτικός για όλα τα άτομα και τις εταιρείες που έχουν την κατοικία ή την επαγγελματική έδρα τους ή που διεξάγουν φορολογικές συναλλαγές εντός της Ελληνικής Επικράτειας. Μαζί με τον ΑΦΜ, η υποβολή φορολογικής δήλωσης είναι επίσης υποχρέωση όλων των κατοίκων και βασική προϋπόθεση για την πρόσβαση στην εργασία και για την λήψη κοινωνικών επιδομάτων και παροχών. Η διεύθυνση κατοικίας και η προσκόμιση σύμβασης μίσθωσης ή δήλωσης φιλοξενίας, ή προκειμένου για αστέγους η προσκόμιση βεβαίωσης ότι κάνουν χρήση των υπηρεσιών από το Ανοικτό Κέντρο Ημέρας Αστέγων ή Υπνωτήριο ή βεβαίωση από την Κοινωνική Υπηρεσία του Δήμου, είναι απαραίτητα για την εγγραφή στην αρμόδια Δ.Ο.Υ. Επιπρόσθετα, για την υποβολή κοινής φορολογικής δήλωσης προκειμένου για συζύγου, απαιτείται πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης ή πιστοποιητικό γάμου. Εν κατακλείδι, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην καταχώρησή τους στις αρμόδιες φορολογικές αρχές λόγω της έλλειψης των εγγράφων που απαιτούνται για να αποδειχθεί η κατοικία τους ή η έλλειψη αυτής.
Η πολιτογράφηση των προσφύγων και των δικαιούχων επικουρικής προστασίας διέπεται από τον Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας[26] όπως τροποποιήθηκε από το Ν. 4332/2015. Ειδικότερα, οι πρόσφυγες μπορούν να αιτηθούν την πολιτογράφησή τους 3 έτη μετά την αναγνώρισή τους ως πρόσφυγες, και οι δικαιούχοι επικουρικής προστασίας 7 έτη μετά την αναγνώρισή τους. Οι αιτούντες την πολιτογράφησή τους ως Έλληνες πολίτες θα πρέπει να έχουν ενταχθεί στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας και να μπορούν να συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική ζωή, βάσει των κριτηρίων που καθορίζονται στο άρθρο 5A του Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας (γενική γνώση ιστορίας-γεωγραφίας-πολιτικής ιστορίας). Επιπρόσθετα, οι αιτούντες θα πρέπει να υποβληθούν σε μία μακρά, σύνθετη και απαιτητική διαδικασία συνέντευξης, η οποία προϋποθέτει βαθιά γνώση της Ελληνικής ιστορίας, πολιτισμού, πολιτικής και λογοτεχνίας κτλ. Επίσης, σημειώνονται τεράστιες καθυστερήσεις στη διαδικασία πολιτογράφησης μέχρι την απόκτηση της Ελληνικής ιθαγένειας – ο μέσος χρόνος ανέρχεται επί του παρόντος σε 3-5 χρόνια από την αίτηση.
Συμπερασματικά, επί του παρόντος παρατηρείται πλήθος προβλημάτων στον τομέα της ένταξης. Οι διοικητικές διαδικασίες για την απόκτηση ΑΜΚΑ, ΑΦΜ, κάρτας ανεργίας, τραπεζικών λογαριασμών κτλ. παραμένουν εξαιρετικά προβληματικές, ενώ η εκμάθηση της Ελληνικής γλώσσας και η πρόσβαση στην αγορά εργασίας παραμένει δυσχερής, και η στήριξη από την Ελληνική Πολιτεία ανεπαρκής έως ανύπαρκτη, καθιστώντας την ένταξη του προσφυγικού πληθυσμού ακόμα δυσκολότερη.
(4) Αναφορικά με το πώς αντιμετωπίζονται από τις Ελληνικές Αρχές οι καταγγελίες των δικαιούχων διεθνούς προστασίας, ήτοι αυτών που τους έχει αποδοθεί το καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με την Σύμβαση της Γενεύης 1951, ή/και το καθεστώς επικουρικής προστασίας στην Ελλάδα, για ποινικά αδικήματα που διαπράχθηκαν εις βάρος τους και κατά πόσο οι Ελληνικές Αρχές παρέχουν αποτελεσματική προστασία στις περιπτώσεις αυτές.
Κατά τη διάρκεια του 2016/17, υπήρξαν καταγγελίες για βασανιστήρια ή άλλες μορφές απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, εις βάρος προσφύγων, αιτούντων άσυλο και μεταναστών κατά τη σύλληψή τους ή κατά την κράτησή τους σε Κέντρα Υποδοχής. Επιθέσεις με ρατσιστικά κίνητρα εξακολουθούν να καταγράφονται κατά ατόμων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες συμπεριλαμβανομένων των προσφύγων, των αιτούντων άσυλο και των μεταναστών. Το Δεκέμβριο 2016, ψηφίστηκε νόμος που ορίζει τον Συνήγορο του Πολίτη ως αποδέκτη των καταγγελιών εγκλημάτων ρατσιστικής βίας. Ο Συνήγορος του Πολίτη έχει την εξουσία να διεξάγει τις δικές του έρευνες, αλλά και να προβαίνει σε συστάσεις του στα πειθαρχικά όργανα της Ελληνικής Αστυνομίας. Ωστόσο οι συστάσεις αυτές δεν είναι δεσμευτικές.[27]
Το 2015, το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας[28] – το οποίο αναπτύχθηκε από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών– κατέγραψε 75 ρατσιστικά εγκλήματα εις βάρος μεταναστών ή προσφύγων. Στην πλειονότητα των εγκλημάτων αυτών, το θύμα υπέστη σωματικές βλάβες. Καταγράφηκαν επίσης σοβαρές επιθέσεις. Εντούτοις, η ατιμωρησία στην Ελλάδα εξακολουθεί να υφίσταται. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που καθίστανται θύματα εγκλημάτων ρατσιστικής βίας αποκλείονται από τη διαδικασία επαναπροώθησης και ενδέχεται να τους χορηγηθούν άδειες διαμονής για ανθρωπιστικούς λόγους. Τα θύματα εγκλημάτων ρατσιστικής βίας απαλλάσσονται επίσης από την καταβολή παραβόλων κατά την υποβολή μήνυσης για το εν λόγω έγκλημα[29].
Συμπέρασμα
Υπό το φως των προαναφερθέντων, στις 19 Απριλίου 2017, το Διοικητικό Δικαστήριο του Ανόβερο (Verwaltungsgericht Hannover) απέτρεψε την επαναπροώθηση ενός αναγνωρισμένου πρόσφυγα στην Ελλάδα.[30] Το Δικαστήριο έκρινε την επιστροφή του στην Ελλάδα ως παραβίαση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Στις 8 Μαΐου 2017, το Ομοσπονδιακό Διοικητικό Δικαστήριο (Bundesverfassungsgericht) απέτρεψε την επαναπροώθηση ενός αναγνωρισμένου πρόσφυγα από τη Συρία στην Ελλάδα και υπογράμμισε την ανάγκη εξέτασης του «τρόπου διασφάλισης στέγης, σίτισης και υγειονομικής περίθαλψης για αναγνωρισμένους πρόσφυγες που επιστρέφουν στην Ελλάδα τουλάχιστον κατά το πρώτο διάστημα μετά την επιστροφή τους»[31].
Εν γένει, η ένταξη των δικαιούχων διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα αποτελούσε κατά κύριο λόγο ευθύνη του Υπουργείου Εσωτερικών, το οποίο ήταν αρμόδιο για τη διαχείριση των κονδυλίων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ένταξης. Από τη μετατροπή του ταμείου αυτού σε Ταμείο Άσυλου, Μετανάστευσης και Ένταξης, μία νέοιδρυθείσα κρατική αρχή ανέλαβε την ευθύνη της διαχείρισής του. Ωστόσο, τα τελευταία δύο χρόνια δεν έχει υπάρξει μέριμνα αναφορικά με τα θέματα ένταξης, με εξαίρεση το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για ανήλικους δικαιούχους διεθνούς προστασίας και ένα πιλοτικό πρόγραμμα αναφορικά με την επαγγελματική επιμόρφωση στον αγροτικό τομέα[32].
Ελλείψει κρατικά επιδοτούμενων προγραμμάτων ένταξης, οι ΜΚΟ αγωνίζονται να συνδράμουν τους πρόσφυγες. Ωστόσο, δεδομένης της τρέχουσας κατάστασης στην Ελλάδα όπου περισσότεροι από 50.000 άνθρωποι έχουν προστεθεί σε εκείνους που έχουν αναγνωριστεί ως πρόσφυγες και σε εκείνους που πρόκειται να αναγνωριστούν (οι αιτούντες άσυλο)[33], η έμφαση των ΜΚΟ δίνεται στην κάλυψη των αναγκών στων νεοαφιχθέντων. Ουσιαστικά, η υποστήριξη αναφορικά με την ένταξη των δικαιούχων διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από εξαιρετικά περιορισμένη έως ανύπαρκτη. Κατά συνέπεια, οι προσφάτως αναγνωρισθέντες πρόσφυγες δεν μπορούν να προσδοκούν πολλά και κατά πάσα πιθανότητα θα εξακολουθήσουν να αντιμετωπίζουν συνθήκες διαβίωσης που δεν διευκολύνουν την ένταξή τους αλλά, αντίθετα, έχουν τα βασικά χαρακτηριστικά του κοινωνικού αποκλεισμού. Δεν υπάρχει πρόβλεψη για δωρεάν στέγαση μετά την αναγνώριση τους ως δικαιούχων διεθνούς προστασίας, ούτε προβλέπεται οικονομική στήριξη τους μέχρι την εξεύρεση εργασίας. Επιπροσθέτως, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες μπορεί να χρηματοδοτήσει περιορισμένο αριθμό προγραμμάτων για την παροχή πληροφόρησης, συμβουλευτικής, νομικής και κοινωνικής υποστήριξης στους πρόσφυγες. Περαιτέρω, στην πράξη η δυνατότητα παροχής άμεσης οικονομικής βοήθειας σε δικαιούχους διεθνούς προστασίας χαρακτηρίζεται εξαιρετικά ισχνή και περιορισμένη χρονικά, σύμφωνα με το εκάστοτε πρόγραμμα. Κατά συνέπεια, η εν λόγω οικονομική βοήθεια έχει περιορισμένο αντίκτυπο στις συνθήκες διαβίωσης των δικαιούχων διεθνούς προστασίας.
Εν κατακλείδι, το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες σημειώνει ότι η αναγνώριση των αιτούντων άσυλο ως δικαιούχων διεθνούς προστασίας δεν επιφέρει καμία βελτίωση στις συνθήκες διαβίωσής τους στην Ελλάδα. Αντιθέτως, οι περισσότεροι εξ αυτών εξακολουθούν να είναι άστεγοι και άνεργοι χωρίς καμία προοπτική βελτίωσης στο μέλλον. Η πλειονότητα των δικαιούχων διεθνούς προστασίας δεν έτυχαν ποτέ επαρκών διαδικασιών υποδοχής και ένταξης, όπως η παροχή δωρεάν στέγασης και οικονομικής στήριξης. Ως αποτέλεσμα αυτού, εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα επιβίωσης (ανέχεια, έλλειψη στέγης, ανεργία κτλ.) και στην πλειονότητά τους δεν είναι σε θέση να καλύψουν τις βιοτικές τους ανάγκες. Η έλλειψη εθνικής πολιτικής ένταξης για τους δικαιούχους διεθνούς προστασίας σε συνδυασμό με την έντονη οικονομική και κοινωνική κρίση στην Ελλάδα δημιουργεί για τους πρόσφυγες ένα περιβάλλον που δεν οδηγεί στην ένταξη αλλά στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Ο Συντονιστής της Νομικής Υπηρεσίας
Βασίλειος Παπαδόπουλος
& τα μέλη της Νομικής Υπηρεσίας
Ελένη Κάγιου
Ναταλία – Ραφαέλλα Καφκούτσου
[1] Προεδρικό Διάταγμα 141/2013 http://www.asylumlawdatabase.eu/sites/www.asylumlawdatabase.eu/files/aldfiles/EL%20-%20PD%20141%202013.pdf
[2] Νόμος 4368/2016 https://www.minedu.gov.gr/publications/docs2016/%CE%A6%CE%95%CE%9A.pdf
[3] Κοινή υπουργική απόφαση για την εφαρμογή του νόμου 4368/2016 http://www.opengov.gr/yyka/wp-content/uploads/downloads/2015/04/sxedio-kya-anasfalistwn.pdf
[4] ΑΜΚΑ, άρθρο 153 του Ν. 3655/2008 http://www.etaa.gr/files/N.3655-08.pdf
[5] Παράγραφος 3 του άρθρου 153 του Νόμου 3655/2008
[6] Για περισσότερες πληροφορίες για το θέμα αυτό, παρακαλούμε ανατρέξτε στην ιστοσελίδα μας http://www.gcr.gr/index.php/el/news/press-releases-announcements/item/689-koini-anafora-25-organoseon-gia-peristatika-paraviasis-dikaiomaton-ton-aitounton-asylo
[7] “Διευκρινίσεις για το πώς να διασφαλιστεί η πρόσβαση των ανασφάλιστων και των κοινωνικά ευάλωτων ομάδων στο δημόσιο σύστημα υγείας ” https://www.gni-hatzikosta.gr/files/%CE%A9%CE%951%CE%91465%CE%A6%CE%A5%CE%9F-6%CE%A6%CE%9D.pdf
[8] Βλέπε προαναφερθείσα σημείωση 1.
[9] AIDA 2017: Αναφορά χώρας για την Ελλάδα (2016). Πηγή: http://www.asylumineurope.org/reports/country/greece (σελίδα 142)
[10] ΝΟΜΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης των δικαιούχων διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα, https://www.proasyl.de/wp-content/uploads/2015/12/2017-06-23-Legal-note-RSA-beneficiaries-of-international-protection-in-Greece.pdf
[11] Παρακαλούμε ανατρέξτε στην Ελληνική Υπηρεσία Ασύλου 2017: Δικαιώματα και υποχρεώσεις / Δικαιώματα δικαιούχων διεθνούς προστασίας, http://asylo.gov.gr/en/?page_id=471 http://asylo.gov.gr/en/wp-content/uploads/2017/02/Rights-of-beneficiaries-of-international-protection-2.2017.jpg , Συχνές ερωτήσεις http://asylo.gov.gr/en/wp-content/uploads/2016/11/FINAL-QA_EN_06_2016.pdf
[12]ΠΟΛ 1090/2002 https://www.e-forologia.gr/lawbank/document.aspx?digest=3678B5F2343C8864.1D031AEA53&version=2002/03/07
[13] http://en.greekcourses.uoa.gr/
[14] Βλέπε παραπάνω σημείωση 1.
[15] Ρυθμίσεις Ζωνών Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ΖΕΠ) – Ίδρυση Τάξεων Υποδοχής ΖΕΠ, Ενισχυτικών Φροντιστηριακών Τμημάτων ΖΕΠ και Δομών Υποδοχής για την Εκπαίδευση των Προσφύγων ΖΕΠ (Δ.Y.Ε.Π. ΖΕΠ) σε σχολικές μονάδες Π.Ε) https://www.esos.gr/sites/default/files/articles-legacy/fek_zep.pdf
[16] Εγκύκλιος αρ. 108457/Δ2 της 4.7.2016 (Εγκύκλιος σχετικά με την εγγραφή φοιτητών από τρίτες χώρες με ελλιπή έγγραφα σε σχολικές μονάδες Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας) http://dide-a-ath.att.sch.gr/1/images/data/ekp_data/egkl_eggr-allod-math_el-dik_5-9-16.pdf
[17] Βλέπε προαναφερθείσα σημείωση 1.
[18] Νόμος 4093/2012 http://www.dsanet.gr/Epikairothta/Nomothesia/N4093_12.htm , Νόμος 4472/2017 https://www.forin.gr/laws/law/3581/nomos-4472-2017#!/?article=26874
[19] Άρθρο 10 του Ν. 3220/2004, https://www.fle.gr/index.php/nomoi-p-d/101-nomoi-p-d-2004/293–322004-
[20] Βλέπε επίδομα βαριάς αναπηρίας http://www.synigoros-solidarity.gr/solidarity/assets/uploads/2015/11/YA-Epidoma-varias-anapirias.pdf
[21] Επίδομα κοινωνικής αλληλεγγύης, άρθρο 235 Ν. 4389/2016, http://www.et.gr/index.php/82-2013-01-30-08-00-00/340-n4389-2016 , https://keaprogram.gr/pubnr/Home/Contact
[22] Επίδομα Κοινωνικής Αλληλεγγύης Ανασφάλιστων Υπερηλίκων http://www.eea.gr/system/uploads/asset/data/11639/N.4387-16__FEK_ASFALISTIKO.pdf
[23] Νόμος 4375/2016 https://www.synigoros.gr/?i=foreigner.el.politikoi-nomoi.359552
[24] Eurostat http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/8002525/3-02052017-AP-EN.pdf/94b69232-83a9-4011-8c85-1d4311215619
[25] Νόμος 2515/1997 https://www.e-forologia.gr/lawbank/document.aspx?digest=8F407FD2BD1B1580.1D031AEA53&version=2014/12/24
[26] Κώδικας Ελληνικής Ιθαγένειας http://www.ministryofjustice.gr/site/kodikes/%CE%95%CF%85%CF%81%CE%B5%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BF/%CE%9A%CE%A9%CE%94%CE%99%CE%9A%CE%91%CE%A3%CE%95%CE%9B%CE%9B%CE%97%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%97%CE%A3%CE%99%CE%98%CE%91%CE%93%CE%95%CE%9D%CE%95%CE%99%CE%91%CE%A3/tabid/256/language/el-GR/Default.aspx
[27]ΕΛΛΑΔΑ 2016/2017 https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/greece/report-greece/
[28] Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας http://rvrn.org/2017/04/%CE%B5%CF%84%CE%AE%CF%83%CE%B9%CE%B1-%CE%AD%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-2016/
[29] Τρέχουσα μεταναστευτική κατάσταση στην ΕΕ: έγκλημα μίσους http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2016-november-monthly-focus-hate-crime_en.pdf
[30] https://www.proasyl.de/wp-content/uploads/2015/12/2017-07-28-Legal-note-RSA-BR-final.pdf
[32] http://www.amifisf.gr/prosklisi_cat/tame/
[33] Δεδομένων των 570,000 υπηκκόων τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στη χώρα και τον υψηλό αριθμό μεταναστών χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα.
