Αναγνωρισμένοι Πρόσφυγες: η πολυπόθητη στιγμή της αναγνώρισης, απαρχή ενός νέου δύσκολου αγώνα

Θα περίμενε κανείς πως, όταν ένας πρόσφυγας, άντρας η γυναίκα, αναγνωρίζεται, είναι η στιγμή της δικαίωσης του αγώνα του και της ισότιμης ένταξής του στην ελληνική κοινωνία.  Θεωρητικά, τότε αποκτά αντίστοιχα δικαιώματα με τους Έλληνες πολίτες όσον αφορά στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας, στην εκπαίδευση, στην κοινωνική πρόνοια και στην ιατρική περίθαλψη. Η θεσμική όμως αυτή ισότητα αντιστοιχεί στην πράξη σε ανισότητα, λόγω της ελλιπούς μέριμνας και πλαισίωσης, των λιγότερων συγκριτικά ευκαιριών αλλά και των κοινωνικών προκαταλήψεων. Σύμφωνα με τα παραδείγματα ένταξης που έχουμε δει στο εξωτερικό, ένα πετυχημένο μοντέλο προϋποθέτει την άμεση έναρξη μαθημάτων της γλώσσας της χώρας υποδοχής, την υποστήριξη των προσφύγων για την εύρεση εργασίας μέσω εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης, ενέργειες για την εξοικείωσή τους με την νέα «πραγματικότητα» και την ενίσχυση δημιουργίας σχέσεων με τον ντόπιο πληθυσμό.

Στη χώρα μας, ακόμα μεγαλύτερες δυσκολίες προκύπτουν όταν, στo πλαίσιo μιας υποτιθέμενης «εξομοίωσης», με τον Έλληνα πολίτη, από τον Ιούνιο του 2020, ένα μήνα μετά την επίδοση της απόφασης αναγνώρισης του προσφυγικού καθεστώτος, σταματά η καταβολή του μηνιαίου επιδόματος στον αναγνωρισμένο πρόσφυγα από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ (που έπαιρνε ως αιτών άσυλο), χωρίς να υπάρχει πλέον μια εξάμηνη γέφυρα όπως στο παρελθόν[1]. Η δυσκολία στην ένταξη εντείνεται περισσότερο, όταν η αναγνώριση γίνεται σε σύντομο χρονικό διάστημα στα νησιά, χωρίς καμία προενταξιακή διαδικασία και οι άνθρωποι αισθάνονται μετέωροι σε μία κοινωνία που δεν γνωρίζουν καθόλου. Μια εξυπηρετούμενή μας στη Λέσβο μας είπε: «Πριν λάβω την απόφασή μου, ήμουν καλύτερα. Τώρα δεν έχω βοήθεια από κανέναν, νιώθω μόνη».

Το πρόβλημα της στέγασης

Για την ένταξη των αναγνωρισμένων, σε εθνικό επίπεδο, υπάρχει μόνο το πρόγραμμα HELIOS που στοχεύει στην προώθηση της αυτόνομης διαβίωσης των προσφύγων στην Ελλάδα μέσω α) υποστήριξης για εύρεση αυτόνομης κατοικίας, β) μαθημάτων ένταξης, γ) δραστηριοτήτων σχετικά με την εργασιακή απασχόληση με σκοπό την ενίσχυση της πρόσβασης στην αγορά εργασίας. Στους δικαιούχους του προγράμματος προσφέρεται υποστήριξη για να βρουν ένα διαμέρισμα και να υπογράψουν στο όνομά τους ένα μισθωτήριο συμβόλαιο απευθείας με τον ιδιοκτήτη του διαμερίσματος. Με την υπογραφή μισθωτηρίου συμβολαίου στο όνομά τους, οι δικαιούχοι λαμβάνουν επιδοτήσεις ενοικίου που καταβάλλονται στον προσωπικό τους τραπεζικό λογαριασμό. Πιστεύουμε ότι το αυτό το πρόγραμμα χρειάζεται να επεκταθεί ώστε να καλύψει όλους τους αναγνωρισμένους που έχουν ανάγκη τις υπηρεσίες του.

Στην πράξη, πολλά είναι ακόμα τα προβλήματα που προκύπτουν σε σχέση με τη στέγαση, όπως: α) Ξενοφοβική/ρατσιστική συμπεριφορά ορισμένων ιδιοκτητών, β) δυσκολία συγκέντρωσης./ έκδοσης απαραίτητων εγγράφων, δυσκολία πρόσβασης στο taxisnet, δυσκολία στο άνοιγμα τραπεζικών λογαριασμών, γ) υψηλά ενοίκια και ε) δυσκολία διατήρησης στέγης, όταν δεν έχει εξασφαλιστεί σταθερή εργασία.

Επιπλέον πολλοί πρόσφυγες και προσφύγισσες ολοκληρώνουν το πρόγραμμα HELIOS αλλά καθώς δεν έχουν βρει εργασία, δεν μπορούν να συντηρήσουν το διαμέρισμα που έχουν νοικιάσει, οπότε καταλήγουν σε αστεγία ή επιστρέφουν άτυπα στα Κέντρα Φιλοξενίας Πρoσφύγων. Βλέπουμε αναγνωρισμένους πρόσφυγες που είχαν στήσει τη ζωή τους και τα παιδιά τους πήγαιναν στο σχολείο της γειτονιάς, με το που λήγει το πρόγραμμα HELIOS να επιστρέφουν στο Κέντρο Φιλοξενίας ή ακόμα χειρότερα στον δρόμο. Θα πρέπει εδώ να υπογραμμιστεί, ότι σε περιπτώσεις μόνων γυναικών ή μονογονεϊκών οικογενειών, οι πιθανότητες έκθεσης σε ποικίλες μορφές βίας και εκμετάλλευσης αυξάνονται δραματικά, όπως προκύπτει από τους ανθρώπους που εξυπηρετούμε στις υπηρεσίες  του ΕΣΠ.

Άλλα ζητήματα  ένταξης

Άλλα ζητήματα που έχουμε διαπιστώσει και δυσχεραίνουν την ένταξη:

–Καίριο ζήτημα είναι η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, που θα πρέπει να ξεκινάει από τη στιγμή της πρώτης υποδοχής των αιτούντων άσυλο

–Η πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες, καθώς και στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη είναι δυσχερής, λόγω των γενικότερων δυσκολιών στο πλαίσιο της πανδημίας αλλά και ειδικότερα, λόγω της έλλειψης διερμηνείας στις υπηρεσίες αυτές.

–Για τη λήψη των κοινωνικών επιδομάτων απαιτείται μακροχρόνια νόμιμη παραμονή στην Ελλάδα και συνεχόμενη, εμπρόθεσμη υποβολή φορολογικής δήλωσης. Για παράδειγμα, για τη λήψη επιδόματος παιδιού (Α21) για πολίτες τρίτης χώρας, απαιτούνται 12 έτη νόμιμης και μόνιμης διαμονής στην Ελλάδα.

Το ζήτημα της εργασίας

Η ήδη υπάρχουσα υψηλή ανεργία, μαζί με το lockdown  δυσχεραίνει ιδιαίτερα   την πρόσβαση των προσφύγων στην εργασία. Τα νέα αυτά δεδομένα εντείνουν την ανεργία των προσφύγων, την εκμετάλλευση και ενισχύουν τις ρατσιστικές συμπεριφορές μεγάλης μερίδας εργοδοτών. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όσοι πρόσφυγες εργάζονται υπό το καθεστώς της μαύρης εργασίας δεν κατάφεραν να έχουν την παραμικρή πρόσβαση σε οποιοδήποτε έκτακτο ενισχυτικό επίδομα.

Σημαντικό ζήτημα επίσης είναι και ο έμφυλος αντίκτυπος της πανδημίας. Οι γυναίκες σε πολλές περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα οι μόνες μητέρες, κλήθηκαν να αναλάβουν όλες τις βασικές υποχρεώσεις για την ανατροφή των παιδιών τους, χωρίς την παραμικρή πρόσβαση σε εργασία ή οποιοδήποτε επίδομα. Η έξαρση της βίας σε περιπτώσεις ζευγαριών, υπό τις συνθήκες αυτές του έντονου άγχους, της περιορισμένης κίνησης και των περιορισμένων υπηρεσιών, δημιούργησε ένα εφιαλτικό πλαίσιο για πολλές γυναίκες προσφύγισσες.

         Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν σημαντικές καθυστερήσεις από τις δημόσιες υπηρεσίες στην έκδοση διοικητικών εγγράφων, όπως ο ΑΦΜ και ο ΑΜΚΑ ή στο άνοιγμα τραπεζικού λογαριασμού, ακόμα και αν πρόκειται για λογαριασμό μισθοδοσίας.

Ψυχική Υγεία

Η μακρά περίοδος πριν την αναγνώριση των προσφύγων, οι πολυεπίπεδες  δυσκολίες που αντιμετωπίζουν (όπως η μη μόνιμη στέγαση, οι συνεχείς μετεγκαταστάσεις στη χώρα υποδοχής, η κράτηση, οι περιορισμοί στο δικαίωμα της εργασίας, της εκπαίδευσης, της εκμάθησης της γλώσσας, της περίθαλψης καθώς και διοικητικά εμπόδια για την αναγνώρισή τους) δημιουργούν φόβο, ανασφάλεια, και μακρόχρονη έκθεση σε άγχος που προστίθεται και λειτουργεί σωρευτικά στη συντήρηση των ψυχικών δυσκολιών και της ευαλωτότητας  λόγω  των προηγούμενων τραυματικών τους  εμπειριών.

Οι βασικές ανάγκες ψυχικής υγείας των αναγνωρισμένων προσφύγων δεν καλύπτονται, καθώς οι περισσότεροι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες δεν πλαισιώνονται καθόλου από δημόσιες ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες ενώ υπάρχει και έλλειψη διερμηνείας. Τέλος, μελέτες[2] δείχνουν πως υπάρχουν υψηλά επίπεδα ψυχικής καταπόνησης και νοσηρότητας μεταξύ των παιδιών.

Διαστάσεις της έμφυλης βίας

 Αν και τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες να ενισχυθεί η πρόσβαση σε εξειδικευμένες υπηρεσίες για γυναίκες προσφύγισσες ή μετανάστριες, που αποτελούν επιζώσες έμφυλης βίας, μέχρι σήμερα παραμένει ένα κενό σε επίπεδο διερμηνείας και επικοινωνίας σε περιπτώσεις άμεσης ανάγκης. Η γραμμή S0S-15900 αποτελεί ένα από τα βασικότερα μέσα άμεσης και 24ωρης επικοινωνίας των κακοποιημένων γυναικών, προσφέρει όμως εξυπηρέτηση αποκλειστικά στα: ελληνικά, αγγλικά, αραβικά και φαρσί. Αυτό στην πράξη σημαίνει πως οι προσφύγισσες που δεν μιλάνε τις γλώσσες αυτές αποκλείονται από αυτή την επικοινωνία, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση τηλεφωνικής επικοινωνίας με την αστυνομία. Έτσι, μια αναγνωρισμένη προσφύγισσα, θα χρειαστεί κάποιον να μεσολαβήσει στην επικοινωνία, γεγονός που αποτελεί πολύ πιο χρονοβόρα διαδικασία, αυξάνει τον κίνδυνο περαιτέρω έκθεσης σε κακοποιητικές συμπεριφορές και συνήθως αποθαρρύνει τα θύματα από το να αναζητήσουν βοήθεια.

***

Φαίνεται, εκ των πραγμάτων, ότι χρειάζονται ακόμα πολλά να γίνουν ώστε το καθεστώς του αναγνωρισμένου πρόσφυγα (το οποίο καθόλου εύκολα δεν αποκτάει κανείς, ακόμα και αν έχει όλες τις ουσιαστικές προϋποθέσεις) να μην μείνει στη χώρα μας γράμμα κενό. Και, στην πράξη, πολλές φορές να σημαίνει είτε το ξεκίνημα ενός νέου εξαιρετικά δύσκολου αγώνα για την ένταξη είτε απλώς το «διαβατήριο» για να φύγει κανείς από τη χώρα. Αυτό όμως είναι μια κατάσταση που πληγώνει όχι μόνο τους πρόσφυγες/προσφύγισσες αλλά και συνολικά την κοινωνία μας.

[1] Σε συνέχεια νομικών τροποποιήσεων το 2020, οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες καλούνται να εγκαταλείψουν τις απανταχού δομές φιλοξενίας εντός διαστήματος ενός μήνα από τη στιγμή της επίδοσης της απόφασης που αναγνωρίζει το καθεστώς τους στην Ελλάδα. Άρθρο 114 Ν. 4636/2019, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 111 του Ν. 4674/2020.

[2] Πηγή: – Miller, Alexander,Hess, Julia Meredith,Bybee, Deborah,Goodkind, Jessica R. Understanding the mental health consequences of family separation for refugees: Implications for policy and practice, American Journal of Orthopsychiatry, Vol 88(1), 2018, 26-37. 

–Emily Satinsky, Daniela C. Fuhr, Aniek Woodward, Egbert Sondorp, Bayard Roberts , Mental health care utilisation and access among refugees and asylum seekers in Europe: A systematic review, Health Policy, Volume 123, Issue 9, 2019,   p. 851-863