Συνέντευξη του Λευτέρη Παπαγιαννάκη, Διευθυντή του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες στο Βελγικό ενημερωτικό δίκτυο ΜΟ*

Λιγότεροι εισερχόμενοι, περισσότερες επιστροφές: ο τόνος για το μεταναστευτικό ήταν σκληρός στην πρόσφατη σύνοδο κορυφής της ΕΕ στις Βρυξέλλες. Στην Ελλάδα, όπου οι παράνομες επαναπροωθήσεις ή οι βυθισμένες βάρκες προσφύγων είναι συνηθισμένο φαινόμενο, κανείς δεν εκπλήσσεται πλέον. Ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης, διευθυντής του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, βλέπει την πατρίδα του να διολισθαίνει όλο και περισσότερο προς ένα αυταρχικό κράτος. ‘Τα νέα στρατόπεδα στα νησιά του Αιγαίου είναι φυλακές’.

Η επίσκεψη του Ουκρανού προέδρου Ζελένσκι επισκίασε κάπως τη συνάντηση, αλλά η σύνοδος κορυφής των αρχηγών των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στις 9 Φεβρουαρίου αφορούσε πρωτίστως το μεταναστευτικό. Και πάλι, επειδή ο αριθμός των προσφύγων και των μεταναστών που κατευθύνονται προς την Ευρώπη αυξάνεται. Και πάλι όμως, δεν κατέληξε ούτε καν στο περίγραμμα μιας κοινής ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής. Αυτό στο οποίο συμφώνησαν ήταν μια πιο σκληρή προσέγγιση στο μεταναστευτικό.
Η Ευρώπη-φρούριο παραμένει η πολιτική γραμμή. Ορισμένες προτάσεις που τέθηκαν στο τραπέζι, όπως οι συνοριακοί φράχτες γύρω από ολόκληρη την ήπειρο με ευρωπαϊκά χρήματα, δεν πέρασαν στην τελική ψηφοφορία. Αλλά αυτό δείχνει πόσο έχει σκληρύνει ο τόνος μέσα σε μόλις μια δεκαετία. Ιδέες που πριν από λίγο καιρό ακούγονταν μόνο στις ακροδεξιές γωνιές του πολιτικού φάσματος συζητούνται σήμερα σοβαρά από τους Ευρωπαίους ηγέτες.
Άρα λιγότεροι άνθρωποι μέσα και περισσότερη επιστροφή, φάνηκε να συμφωνούν όλοι. Πολιτικοί ηγέτες που θέτουν τη μετανάστευση στο επίκεντρο της πολιτικής τους, όπως ο Ιταλός πρωθυπουργός Μελόνι ή ο Αυστριακός καγκελάριος Νεχάμερ, εξέφρασαν ικανοποίηση μετά τη σύνοδο κορυφής. Το ίδιο και ο Έλληνας πρωθυπουργός κ. Μητσοτάκης, ο οποίος βλέπει να επιβεβαιώνεται η σκληρή πολιτική γραμμή της κυβέρνησής του.
Ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης σκέφτεται ριζικά διαφορετικά. Είναι επικεφαλής του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες (ΕΣΠ), μιας ΜΚΟ που υπερασπίζεται τα δικαιώματα των προσφύγων στην Ελλάδα από το 1989. Πριν από αυτό, ήταν επικεφαλής της υπηρεσίας Advocacy μιας άλλης ελληνικής ΜΚΟ, της Solidarity Now. Από το 2016 έως το 2019, ήταν αντιδήμαρχος της Αθήνας. Ήταν ειδικά υπεύθυνος για τους πρόσφυγες και τη μετανάστευση.
Παπαγιαννάκης: “Ήδη κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2019, η σημερινή κυβέρνηση (Νέα Δημοκρατία) έθεσε τις βάσεις για μια μεταναστευτική πολιτική που η ίδια αποκαλεί ”σκληρή αλλά δίκαιη”, πλήρως εναρμονισμένη με αυτή της ΕΕ. Αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του πρωθυπουργού κ. Μητσοτάκη, δημιουργήθηκε υπουργός αρμόδιος για την Εθνική Άμυνα, την Πολιτική Προστασία και τη Μετανάστευση. Είναι ενδεικτικό ότι η μετανάστευση συγχωνεύτηκε με την άμυνα και την εσωτερική ασφάλεια. Αυτό δείχνει ότι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες θεωρούνται κίνδυνος για την ασφάλεια, ακόμη και απειλή για το κράτος. Το ονομάζω προσέγγιση του Όρμπαν”.
“Η μετανάστευση είναι ο πρώτος τομέας στον οποίο είδαμε το κράτος δικαίου να καταρρέει. Σε αυτόν, είδαμε επίσης τα πρώτα σημάδια ενός πιο αυταρχικού κράτους στην Ελλάδα. Αν και η προηγούμενη κυβέρνηση έθεσε τα θεμέλια για όσα είδαμε να εκτυλίσσονται τα τελευταία χρόνια. Από πολλές απόψεις, το 2020 ήταν ένα σημείο καμπής. Λίγο πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας, μια μεγάλη ομάδα προσφύγων συγκεντρώθηκε στα χερσαία σύνορα με την Ευρώπη. Η ελληνική κυβέρνηση τους σταμάτησε με υπερβολική βία. Η Αθήνα χαιρετίστηκε ως η ”ασπίδα της Ευρώπης”.
Από τότε, ο χώρος για να μιλήσει κανείς για τη μετανάστευση συρρικνώνεται, λέει ο Παπαγιαννάκης. ”Δεν αμφισβητώ ότι κάθε χώρα -συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας- έχει το δικαίωμα να φυλάει τα σύνορά της, αλλά ο τρόπος με τον οποίο το κάνει αυτό είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμος”.
Η ευρωπαϊκή σύνοδος κορυφής κατέδειξε για άλλη μια φορά πώς η ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική μετατοπίζεται προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης αποτροπής και καταστολής. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες θεωρούνται σχεδόν πάντα ως εξωτερική απειλή. Πώς αυτό μεταφράζεται στην ελληνική πραγματικότητα όσον αφορά την πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου, την υποδοχή και την ένταξη;
Παπαγιαννάκης: Pushbacks (επαναπροώθηση προσφύγων από τα σύνορα χωρίς να τους δοθεί η ευκαιρία να υποβάλουν αίτηση ασύλου, σ.σ.) λαμβάνουν χώρα εδώ και πολύ καιρό, αλλά μετά τον Μάρτιο του 2020 έχουν αυξηθεί δραματικά. Εν τω μεταξύ, είναι η συνήθης προσέγγιση της ελληνικής ακτοφυλακής, κάτι που παρεμπιπτόντως αναγνωρίζει και η Ευρώπη. Από τις Βρυξέλλες έρχονται μόνο αόριστες δηλώσεις περί ισορροπίας ανάμεσα στα ανθρώπινα δικαιώματα και την προστασία των συνόρων. Αλλά ποτέ δεν υπάρχει πραγματική καταδίκη αυτών των καθημερινών παραβιάσεων των δικαιωμάτων των προσφύγων. Για την κυβέρνηση, αυτό είναι ένα ξεκάθαρο σημάδι για να συνεχίσει με τις επαναπροωθήσεις πάνω απ’ όλα.
Οι νέοι καταυλισμοί στα νησιά του Αιγαίου, που χτίστηκαν με ευρωπαϊκά χρήματα, είναι φυλακές. Ειδικά στο νησί της Σάμου, αλλά και αλλού, η ελευθερία μετακίνησης των προσφύγων είναι τόσο περιορισμένη που δεν μπορώ να σκεφτώ άλλη λέξη γι’ αυτό.
Όταν πρόκειται για ένταξη, η ελληνική κυβέρνηση μιλάει μόνο για ένταξη στους καταυλισμούς. Αυτό από μόνο του είναι μια αντίφαση, καθώς τα στρατόπεδα προορίζονται να κρατήσουν τους πρόσφυγες μακριά από την ελληνική κοινωνία. Επιπλέον, οι πρωτοβουλίες ένταξης είναι ασαφείς και χωρίς νόημα. Δεν προβλέπεται σχεδόν κανένας προϋπολογισμός και δεν είναι σαφές ποιος θα πρέπει να υλοποιήσει τις πρωτοβουλίες.
Στη Σύνοδο Κορυφής, στο τραπέζι έπεσαν προτάσεις που ήταν ταμπού πριν από μία ή δύο δεκαετίες. Για παράδειγμα, η κατασκευή ενός κοινού συνοριακού φράχτη γύρω από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Πώς βλέπετε να εξελίσσεται αυτή η αλλαγή στη συζήτηση για τη μετανάστευση;
Παπαγιαννάκης: Από το 2015, έχει σημειωθεί μια αξιοσημείωτη αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικοί μιλούν για τη μετανάστευση. Γνωρίζω τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις όπου πολιτικοί πρότειναν ανοιχτά να πυροβολούν πρόσφυγες στα σύνορα. Η πρόταση να φιλοξενηθούν πρόσφυγες στην Ελλάδα με αντάλλαγμα την ελάφρυνση του χρέους ήταν επίσης ενδεικτική.
Αυτές οι συζητήσεις δείχνουν ότι αξίζει να χρησιμοποιείς τη μετανάστευση για πολιτικούς σκοπούς. Οι σκληρές θέσεις για τη μετανάστευση κερδίζουν τις εκλογές. Το βλέπουμε αυτό στις χώρες της ομάδας του Βίσεγκραντ (συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας και της Ουγγαρίας), αλλά και στη Σουηδία ή τη Δανία. Ακόμα και το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (συμμαχία χριστιανοδημοκρατικών και συντηρητικών κομμάτων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σ.σ.) κινείται όλο και πιο δεξιά, κυρίως στο μεταναστευτικό. Αυτό αποφέρει πολιτικά κέρδη.

Επιστρέφουμε για λίγο στην κατάσταση στην Ελλάδα. Στα νησιά του Αιγαίου, η κυβέρνηση έχει κατασκευάσει μια σειρά από νέους καταυλισμούς, κυρίως με σκοπό να φιλοξενήσει πρόσφυγες. Ο καταυλισμός στο νησί της Σάμου προχωράει περισσότερο σε αυτό. Ακριβώς αυτός ο καταυλισμός προβάλλεται πάντοτε ως πρότυπο. Πόσο επικίνδυνο είναι;
Παπαγιαννάκης: Σε αυτούς τους καταυλισμούς δοκιμάζονται ένα σωρό συστήματα, όπως η σάρωση δακτυλικών αποτυπωμάτων, η μόνιμη βιντεοεπιτήρηση, οι κάμερες θερμότητας και ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που παρακολουθεί την κατάσταση ασφαλείας. Έχουν γίνει de facto γκέτο, φυλασσόμενα από τεχνολογίες αιχμής. Μια απόλυτη δυστοπία .
Μια ανησυχητική εξέλιξη, διότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τα συστήματα επιτήρησης και η συλλογή δεδομένων συχνά ξεκινούν ως μέσο ελέγχου της μετανάστευσης, αλλά αργότερα γίνονται ευρέως διαδεδομένα.
Συνήθως ξεκινούν με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, επειδή τα δικαιώματά τους ως παρείσακτοι έχουν πολύ μικρότερη βαρύτητα. Μέχρι που ξαφνικά θίγονται και τα δικαιώματα ιδιωτικότητας των Ευρωπαίων πολιτών, αλλά τότε είναι πολύ αργά. Έτσι, η μετανάστευση είναι πράγματι ένα πεδίο πειραματισμού με τη συλλογή δεδομένων και την επιτήρηση, προκειμένου αργότερα να επεκταθούν τα συστήματα αυτά και σε άλλους Ευρωπαίους πολίτες.

Σχεδόν παντού στην Ευρώπη, οι φωνές που υποστηρίζουν μια πιο ανθρώπινη μεταναστευτική πολιτική παίρνουν αέρα στα πανιά τους. Αγνοούνται, χαρακτηρίζονται αφελείς ή ακόμη και φιμώνονται. Είναι ακόμη δυνατή μια τέτοια συζήτηση στην Ελλάδα;
Παπαγιαννάκης: Φοβάμαι ότι η Ελλάδα ακολουθεί το παράδειγμα της Ουγγαρίας. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες αντιμετωπίζονται πρώτα. Στη συνέχεια, οι ΜΚΟ που υπερασπίζονται τα δικαιώματά τους. Μετά οι δημοσιογράφοι που αναδεικνύουν τη δυσχερή θέση των προσφύγων και τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τέλος, οι ανεξάρτητοι θεσμοί που παρακολουθούν τις πολιτικές. Με αυτόν τον τρόπο το κράτος δικαίου διαβρώνεται σιγά σιγά.
Επιπλέον, βλέπουμε μια πολύ ανησυχητική τάση στην Ελλάδα: η κυβέρνηση γίνεται όλο και πιο σκληρή εναντίον όσων αντιτίθενται στις πολιτικές της, είτε πρόκειται για το μεταναστευτικό είτε για άλλα ζητήματα. Η Ελλάδα διολισθαίνει προς ένα πιο αυταρχικό κράτος, μια πολύ ανησυχητική εξέλιξη.
Για εμάς, το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, η κατάσταση δεν είναι πολύ άσχημη προς το παρόν. Είμαστε μια παλιά οργάνωση, μια καθιερωμένη οργάνωση. Η άμεση στοχοποίησή μας θα αποτελούσε ένα ακόμη μακρόπνοο βήμα για την κυβέρνηση. Παρατηρούμε όμως ότι η πίεση αυξάνεται.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση περιγράφει τον εαυτό της ως μια κοινότητα αξιών. Συχνά σπεύδει να επικρίνει άλλα κράτη και φορείς όταν πρόκειται για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Την ίδια στιγμή, τα δικαιώματα των προσφύγων διαβρώνονται όλο και πιο γρήγορα. Δεν είναι αυτός ο τρόπος με τον οποίο η ΕΕ χάνει την αξιοπιστία της;
Παπαγιαννάκης: Προσπαθούμε δείξουμε τι πάει στραβά στην Ελλάδα και την Ευρώπη, αλλά συχνά πέφτουμε πάνω σε αδιαφορία. Τα δικαιώματα των προσφύγων και άλλων ευάλωτων ανθρώπων απλώς δεν απασχολούν πολλούς Έλληνες. Έχουν άλλα πράγματα στο μυαλό τους, όπως η οικονομική κατάσταση που δεν έχει ανακάμψει ποτέ πραγματικά στην Ελλάδα μετά την πανδημία.
Αλλά τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αδιαίρετα. Η πανδημία έδειξε τι συμβαίνει όταν μια κοινωνία πετάει στα σκουπίδια τους πιο ευάλωτους. Ο κόσμος διέσωσε τις τράπεζες, αλλά απογύμνωσε την υγειονομική περίθαλψη. Αυτό επιστράφηκε ως χαστούκι στο πρόσωπό μας κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Η ΕΕ δεν πρέπει να ξεχνά τη δική της γένεση. Η Ένωση ήρθε μετά από αιώνες αιματηρών συγκρούσεων και μας έφερε ειρήνη και ευημερία. Η μετανάστευση αποτελεί σημαντικό μέρος της ανθρώπινης ιστορίας μας. Ζούμε σήμερα σε αυτή τη χώρα επειδή κάποτε άνθρωποι μετανάστευσαν εδώ. Αυτό καθιστά ακόμη πιο ενοχλητικό το γεγονός ότι η Ευρώπη δαιμονοποιεί τη μετανάστευση σε τέτοιο βαθμό και σχεδόν την αντιλαμβάνεται ως υπαρξιακή απειλή.
Πώς πιστεύετε ότι θα μπορούσε να μοιάζει μια πιο ανθρώπινη και ισορροπημένη ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική;
Παπαγιαννάκης: Δεν έχω έτοιμη απάντηση σε αυτή την ερώτηση, αλλά είναι σημαντικό να ανοίξει η συζήτηση. Πρέπει να ληφθούν υπόψη όλες οι πτυχές: οι ανάγκες των χωρών άφιξης, μια πιο δίκαιη παγκόσμια κατανομή του πλούτου, η μείωση της ανισότητας, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Ας πάρουμε την επιστροφή των ανθρώπων στους οποίους δεν έχει χορηγηθεί άσυλο, που όμως αποτέλεσε βασικό θέμα στην πρόσφατη σύνοδο κορυφής. Όλοι θέλουν να επιστρέψουν περισσότερους ανθρώπους. Αλλά πού; Στην Τουρκία, μια χώρα που ήδη φιλοξενεί τους περισσότερους πρόσφυγες στον κόσμο και στενάζει από τις καταστροφικές συνέπειες του σεισμού; Στο Πακιστάν, το οποίο πέρυσι είδε το ένα τρίτο του εδάφους του να πλημμυρίζει; Στο Αφγανιστάν, όπου οι Ταλιμπάν είναι και πάλι επικεφαλής μετά από δύο δεκαετίες δυτικής παρέμβασης; Στη Συρία;
Η ΕΕ μιλάει ως επί το πλείστον στον εαυτό της και ζει σε μια φούσκα. Η ευρύτερη διεθνής πραγματικότητα δεν μπαίνει καθόλου στην εικόνα. Δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις για το μεταναστευτικό ζήτημα, αλλά μια ευρύτερη, πιο τολμηρή συζήτηση είναι επιβεβλημένη. Διότι ένα πράγμα είναι σαφές: η Ευρώπη δεν μπορεί να το λύσει μόνη της.
Πηγή: https://www.mo.be/interview/Europa-wil-meer-mensen-terugsturen-maar-waarheen